Początki, początki…

Bo to było tak, że na początku Romowie wyszli z Indii. Mniej więcej i prawie na pewno wiadomo kiedy i dokładnie skąd. Jednak nawet uwzględniając jednoznaczne pod wieloma względami badania genetyczne, to trudno jest na ich podstawie odtworzyć szczegóły tej kulturotwórczej podróży.

Pomimo tego zasadnicza trasa jest uznana, przyjęta i potwierdzona, choć wiele wątpliwości pozostaje. Znamy ogół, a konkrety pozostają w sferze domysłów, poszlak, szczątkowych danych i wciąż czekają na nowe fakty.

Wiemy jednak na pewno którędy ówcześni Cyganie weszli do Europy – wprost z Bizancjum, wykorzystując do tego tereny obecnej Turcji, choć początki ich obecności na Bałkanach pozostają wciąż tajemnicą i nie wiemy ostatecznie, czy pojawili się tam w XI czy też XII wieku. Zasadniczo można by uznać, że jest to bez większego znaczenia dla współczesnej ich sytuacji (poza możliwością potencjalnych obchodów 1000-lecia Romów w Europie i możliwością formułowania stwierdzeń, że są „tutaj” od 800 lub prawie 1000 lat). Jednak ponieważ chodzi o budowanie gmachu wiedzy, a nauka nie cierpli dziur i braku, to pytanie pozostaje otwarte i wciąż czekamy na nowe odkrycia.

Wiemy także jaką drogą Cyganie po raz pierwszy dotarli do Polski. Generalnie od południa. Jednak szczegóły pozostają już – podobnie jak z drogą do Europy, pewną tajemnicą.

Niewątpliwie najważniejszym dziełem, z którego można zaczerpnąć wiedze na ten temat pozostaje dzieło prof. Lecha Mroza „Dzieje Cyganów – Romów w Rzeczypospolitej XV-XVIII”.

Tu nie ma właściwie miejsca na dyskusję. Istnieją konkretne dokumenty, w których pojawiają się konkretne osoby i to przypisane do konkretnych dat. Są one wynikiem przeogromnej pracy badacza analizującego zbiory archiwalne.

Jest zatem w Krakowie w 1401 roku (tę datę można przyjąć za datę pierwszej zanotowanej obecności Cyganów w Polsce) Micolay Czigan, który wnosi opłatę za dzierżawę ziemi. Od 1405 do 1426 roku w dokumentach lwowskich pojawiają się regularne zapisy mówiące o podatkach uiszczanych przez Piotra Cygana za tereny przy rynku (zatem drogie i eksponowane). Z 1418 roku pochodzą zapisy mówiące o pokojowcu króla Władysława II – także Cyganie. Kolejnych lat dotycząc inne dokumenty, potwierdzające obecność w okolicach Sanok chłopa – Cygana, a Mikołaj Cygan był przez wiele lat sanockim wojewodą. To tylko część zgormadzonej przez badacza dokumentacji.

Fakty te wskazują dość jednoznacznie na konkretny kierunek przyjścia owych „Cyganów” z kierunku węgierskiego, szlakiem najpierw z Siedmiogrodu do Budy, a następnie przez Nowy (i Stary) Sącz (dolinę Popradu) do Krakowa, a następnie między innymi do Lwowa (a także i na północ od Warszawy). Aby wdrożyć się w gospodarkę ówczesnej Polski, swoją wędrówkę musieliby rozpocząć jeszcze w XIV wieku, o czym pośrednio świadczą dokumenty mówiące o nich nie jako o nowoprzybyłych, ale jako rzetelnych partnerach w interesach, handlowcach, a nawet szlachcie. W kolejnych latach ta grupa/rodzina/fala migracyjna musiałaby się całkowicie roztopić w polskim społeczeństwie, dokonać pełnej asymilacji, a pozostałością po jej obecności jest występujące najczęściej na południu Polski nazwisko Cygan. Tym bardziej, że w późniejszych latach o Cyganach mówi się w Polsce raczej jako o Filistynach, ewentualnie dodatkowo przywołując pochodzącą z ówczesnych Węgier nazwę Cyganie.

Z takiej podstawy wynika, że pierwsi Romowie bardzo różnili się od kolejnych fal cygańskich migracji, które dotarły do Polski od strony Śląska, Niemiec, a także ponownie – od południa.

Generalnie brzmi to bardzo dobrze, mamy konkretną datę, dokumenty są dostępne w archiwach, nazwiska/nazwania w tamtym czasie wiązały się ściśle z pochodzeniem lub wykonywanym zawodem.

Co jednak jeśli nazwisko/nazwanie Cygan – wbrew średniowiecznej praktyce – jednak nie pochodzi od przynależności etnicznej? Co jeśli Angus Fraser miał rację, identyfikując na początku czwartego rozdziału polskiego wydania „Dziejów Cyganów”, zarówno nazwisko, jak i nazwy miejscowości pojawiające się w północno-zachodnim Siedmiogrodzie nie z Cyganami, tylko z zamieszkującymi te tereny od IX wieku szlacheckim rodem Zygan? Być może należałoby przeanalizować jego XVI-wieczną genealogię i być może znalazłby się tam jakiś „Mikołaj (albo i Piotr) co poszedł na północ”.

Pojawienie się w 1401 roku w Krakowie zorientowanego w rzeczywistości Królestwa Polskiego Mikołaja Cygana, którego było stać na wynajem terenu i płacenie podatków, a także na późniejsze uczestnictwo w życiu miejskim musiałoby się wiązać z jego przybyciem z Węgier pod koniec XIV wieku, czyli błyskawicznie po rozprzestrzenieniu się Cyganów poza północne Bałkany. Ponadto musiałby po drodze (być może w Siedmiogrodzie) mocno wdrożyć się w średniowieczną rzeczywistość ekonomiczną i społeczną, wykraczającą poza koczowniczą wędrówkę ku północy.

Zatem jeśli owi mieszkańcy południowych miast Polski noszący nazwisko Czigan, nie byli przodkami Romów, czy znaczy to, że dotarli oni do Polski później? Czy to znaczy, że pierwszą poważną falą migracyjną byli przodkowie Polskiej Romy, uciekający z Niemiec do Polski przed serią kumulujących się antycygańskich edyktów (od XV do końca XVI wieku)?

Nie. Przecież w jakiś sposób do Polski dotarli przodkowie Romów Karpackich. I w tym miejscu pojawiają się koncepcje z XIX wieku, powielone i omówione przez Jerzego Ficowskiego. W tym przypadku najlepiej sięgnąć do jego najbardziej surowej, jednak przez to także najcenniejszej pierwszej publikacji.

Być może Cyganie dotarli do Polski jeszcze w XIV wieku wraz z osadnikami wołoskimi, wędrując po zewnętrznym łuku Karpat, wzdłuż szlaku wołoskiego, który pokrywał się z ówczesnym ważnym szlakiem handlowym znad Morza Czarnego do Skandynawii, poczynając do Naddunajskiej Wołoszczyzny, przez Besarabię (w tym czasie zależną do Polski), między Prutem i Dniestrem. W takiej sytuacji granice ówczesnego Królestwa Polskiego pierwszy Cyganie przekraczaliby między Czerniowcami a Kołomyją, docierając w późniejszym czasie na południowe tereny obecnej Polski. Wciąż wraz z Wołochami.

Czemu jednak mieliby tłumnie wywędrować z Wołoszczyzny, a następnie z Mołdawii? Czemu akurat wtedy? Czemu tym szlakiem?

Przede wszystkim uciekając przed niewolnictwem, któremu byli poddawani na terenach Rumunii. Początkowo w Hospodarstwie Wołoskim, a następnie w Hospodarstwie Mołdawskim. Ponadto Turcy Osmańscy coraz głębiej wdzierali się na północ Bałkanów, a nomadyzm romski był jedną ze strategii przetrwania i wiązał się z ucieczką przed zawieruchą wojenną (tak jak to było z ich przybyciem do Bizancjum i wyjściem z niego w Europę). Szlak wołoski – jako szlak handlowy ku północy – był częściowo szlakiem znanym i przetartym. Ponadto Cyganie mogli po prostu towarzyszyć Wołochom w ich wędrówce. Być może już wówczas byli cennymi współpracownikami, znającymi się choćby na kowalstwie, czy leczeniu zwierzą. Z pewnością już wtedy zapewniali rozrywkę (muzyka i wróżbiarstwo). Ten szlak cygańskiej wędrówki znajduje częściowe i wciąż poszlakowe potwierdzenie w nazwach i rozmieszczeniu osad cygańskich oraz specyficznych wyrobów kowalskich właśnie na szlaku wołoskim.

Jeden z argumentów przeciwko tej teorii mówi o tym, że związki polskich Romów Karpackich z ich pobratymcami zza południowej strony Karpat jest bardzo silny. Jednak czy nie mogło dojść do częściowego zasiedlenia tych terenów zarówno od północy (tereny od przełęczy Łupkowskiej do szlaku doliny Popradu nie są zbyt uciążliwe w przekroczeniu łuku Karpat), jak i wtórnie od południa i wymieszania dwóch nieobcych sobie żywiołów cygańskich?

Do tego jeszcze dochodzi brak dokumentów (w przeciwieństwie do tych z Krakowa i Lwowa). Jednak tak samo brakuje dokumentów potwierdzających tworzenie się wydzielonych i charakterystycznych grup tego regionu – Bojków i Łemków. A Romowie – o ile rzeczywiście dotarli w XIV/XV wieku większą (lub mniejszą) falą migracyjną wraz z Wołochami – to właśnie na terenach zajętych przez te dwa mieszane ludy rusińskie mieliby początkowo zamieszkiwać, stając się z czasem Cyganami najdawniej osiadłymi w tej części Europy – Romami Górskimi (Bergitka Roma).

To oczywiście rozważania poszlakowe, pełne wątpliwości, mające szczątkowe oparcie w dokumentach. Jednak dowodów innego rodzaju nie będzie, choć być może jeszcze znajdzie się ich więcej.