Prawo do pamiętania

W Polsce pamięć o II wojnie światowej i o tym jakie nieszczęścia przyniósł ten czas zarówno Polsce, jak i jej obywatelom, pozostaje nieprzerwanie żywa. Co prawda naocznych świadków tych wydarzeń jest coraz mniej, jednak zakres i skala tego co spotkało Polaków i inne narody Europy przed połową XX wieku znane jest nie wyłącznie z przekazu jaki pojawia się w przestrzeni dyskursu publicznego, ale także ze wspomnień i opowieści członków rodzin.

W innej sytuacji pozostawali do niedawna Romowie. Albo i w dalszym ciągu pozostają. Wielu z nich do tej pory nie ma tak szerokiej świadomości tragedii jaka spotkała ich naród, jaką mają przedstawiciele środowiska większościowego.

Nie znaczy to, że w romskich rodzinnych opowieściach nie pojawiały się wspomnienia z okresu II wojny światowej. Jednak pozostając w znacznym stopniu edukacyjnie i społecznie wykluczonymi, nie uczestniczyli – jak reszta społeczeństwa – tak intensywnie w zbiorowym przeżywaniu i pamiętaniu o tamtym okresie.

Co więcej przez wiele lat Romowie – za sprawą braku wiedzy dotyczącej skali zagłady ich własnego narodu – byli niejako skazani na uczestnictwo jedynie w pamięci zbiorowej większości społeczeństwa.

Dopiero od lat 70. rozpoczął się długotrwały (gdyż do tej pory nie ukończony) proces upowszechniania wśród Romów wiedzy o zakresie romskiego Holokaustu, nazywanego po romsku Samudaripen lub Porajmos. Nie wynikała ona wyłącznie z zabijania Romów w obozach (w samym Auschwitz II-Birkenau w ciągu półtora roku zamordowano ich ponad 20 tysięcy), ale także z tego, że małe społeczności romskie żyjące na terenach zajmowanych sukcesywnie przez hitlerowskie wojska bywały od razu w całości eksterminowane.

Od lat 90. (w 1994 roku pierwszy raz Romowie z całego świata spotkali się w Auschwitz II-Birkenau i od tego czasu 2 sierpnia jest obchodzony jako Międzynarodowy Dzień Pamięci o Zagładzie Romów) z coraz większą intensywnością budowana jest świadomość i wzmacniana wspólna historycznej pamięć zbiorowa Romów związana z tragedią jak spotkała ich naród podczas II wojny światowej.

Jest to o tyle ważny proces, że stanowi element konstruowania modernistycznej tożsamości romskiej, która bardzo powoli zastępuje historyczne elementy stanowiące podstawę ich jedności. Jednocześnie poszerza tak konstruowana tożsamość poza wąski krąg najbliższych wspólnot, obejmując swoim zasięgiem wszystkich Romów.

Jak pokazała praktyka narodu żydowskiego (zorganizowane grupy młodych Żydów z całego świata odwiedzają niemieckie obozy koncentracyjne – przede wszystkim te, które znajdują się na terenie Polski), to przede wszystkim młodzież powinna być celem jak najszerszego i przede wszystkich głębokiego uświadamiania wspólnej tragicznej historii. Dlatego też coraz częściej organizowane są spotkania romskiej młodzież (przede wszystkim w Oświęcimiu), mające na celu utrwalanie podstaw tożsamości opartej na wspólnych doświadczeniach narodu, wynikających z niedawnej historii.

Taki właśnie charakter miała konferencja „Edukacja dla upamiętnienia zagłady Romów” zorganizowana w 70 rocznicę likwidacji Zigeunerfamilienlager (obozu rodzinnego dla Cyganów) w Auschwitz II-Birkenau. Stanowiła ona składnik większego wydarzenia (The Roma Genocide Remembrance Initiative 2014) organizowanego przy współpracy wielu partnerów przez ternYpe International Roma Youth Network, które zgromadziło około 1000 młodych ludzi z 25 państw.

Jej efektem jest anglojęzyczna publikacja wydana w 2015 roku: „Education for Remembrance of the Roma Genocide: Scholarship, Commemoration and the Role of Youth” pod redakcją Anny Mirgi-Kruszelnickiej, Estebana Acuña i Piotra Trojańskiego.

Książka ma na celu dotarcie do różnorodnych czytelników, ale jej głównym zadaniem jest ukształtowanie kierunku w jakim należy edukować romską młodzież w związku z odbudowywaniem świadomości i utrwalaniem pamięci o Samudaripen. Publikacja ma także stanowić podstawę do dalszej dyskusji i pozostawia wile tematów otwartych. Jak sami jej twórcy podkreślają – różnorodność sposobów ujęcia tematów, wielość środowisk jakie reprezentują autorzy i formy w jakiej wyrazili swoje indywidualne przekazy (artykuły naukowe, manifesty, osobiste świadectwa, przemówienia, wywiady), sprawiają że książka ta (lub jej poszczególne części) może dotrzeć do wielu odbiorców, inspirując ich do utrwalania pamięci o romskim holokauście.

Teksty wchodzące w jej skład zostały przyporządkowane do trzech części: naukowej, praktycznej i młodzieżowej. Wśród polskich autorów znaleźli się tacy znawcy tematu jak Sławomir Kapralski, Adam Bartosz i Andrzej Mirga. Całość została uzupełniona zdjęciami, a także szczegółowym opisem realizacji wspomnianej konferencji oraz działania piętnastu warsztatowych grup roboczych zajmujących się różnorodnymi zagadnieniami związanymi z Holokaustem Romów podczas II wojny światowej.

Pomimo tego, że kształt publikacji sprawia, że jej grupa docelowa wydaje się być zbyt szeroka, a właściwie – zbyt rozproszona – to jednak być może właśnie taka jej uporządkowana różnorodność formalna i wielość form wyrazu jakimi się posługuje, pozwala najlepiej i najgłębiej przekazać treści związane z romską pamięcią o Samudaripen i jej upowszechnianiem i utrwalaniem.