Więcej dzieci nie będzie

Są tematy tak trudne, że pisanie o nich sprawia niemalże fizyczny ból.

Mogą do nich należeć te, które dotyczą nieszczęścia i krzywdy dzieci, trwałego i bolesnego uszczerbku na zdrowiu, przymusu, nadużywania przez „władzę” siły, ludzkiej bezradności.

Wszystkie te wątki łączą się w problemie przymusowej sterylizacji.

Przymusowa sterylizacja była i jest najczęściej wykonywana w ramach oficjalnej lub też nieoficjalnej polityki państwa, zmierzającej do ograniczenia populacji osób o określonych cechach. Taką cechą mogą być – jak w przypadku Australii i innych oświeconych państw – różne formy niepełnosprawności intelektualnej (upośledzenie umysłowe – zgodnie z Międzynarodową Klasyfikacją Chorób ICD-10 Światowej Organizacji Zdrowia).

Każde stosowanie sterylizacji przez aparat władzy jest zawsze z formalnego i wewnętrznego legislacyjnego punktu widzenia głęboko uzasadniane i zawsze znajdzie się grupa osób, która chętnie poprze tego typu pomysł. Jednak w oświeconym, demokratycznym, nowoczesnym społeczeństwie nie można pozwolić na funkcjonowanie tego typu praktyk. Wiąże się to bowiem z naruszaniem istoty praw przysługujących każdemu człowiekowi. I żaden czyn, stan, status, cecha nie mogą go tego człowieczeństwa pozbawić.

Cechą która służyła usprawiedliwieniu konieczności/możliwości/potrzebie sterylizacji bywała także przynależność etniczna.

W stosunku do romskich kobiet praktyka ta była wprowadzona i regularnie/powszechnie stosowana w Czechosłowacji od 1971 roku, kiedy została usankcjonowania prawnie. Pomimo przemian polityczno-społecznych po 1989 roku, pomimo zmiany prawa w 1993 roku i pomimo podziału Czechosłowacji na Czechy i Słowację, oficjalnie przyznaje się, że praktyka ta była stosowana do 2001 roku. Jednak ostatnie tego typu zdarzenie w Czechach miało miejsce w 2007 roku.

W przypadku romskich kobiet sytuacja jest o tyle skomplikowana, że niejednokrotnie podpisywały one dokumenty, w których zgadzały się na sterylizację. Jednak znaczna część Romów nie rozumie specyficznego języka  w jakim przygotowywane są tego typu dokumenty. Problemem jest także wtórny lub pierwotny analfabetyzm, który zdarza się wśród Romów częściej niż w przypadku społeczeństwa większościowego. Nie bez znaczenia była także postawa lekarzy i innych pracowników służb medycznych, którzy byli w stanie wykazać, że tak musi być.

Dlatego też pomimo pozoru zgody teoretycznie wynikającej z podpisania dokumentu, w takich przypadkach wyraźnie brakowało pełnej i świadomej zgody na przeprowadzenie sterylizacji. Żaden bowiem z lekarzy nie wyjaśniał w sposób zrozumiały dla pacjentki, na czym polega i czym skutkuje przeprowadzenie takiego zabiegu i nie podał prawdziwej przyczyny takiej decyzji. Oczywiście istnieją różnorodne wskazania medyczne do przeprowadzania zabiegu sterylizacji, jednak w przypadku romskich kobiet na terenach byłej Czechosłowacji (a także innych państw – choćby Węgier, choć nie na taką skalę jak w przypadku naszych najbliższych  południowych sąsiadów) realna podstawą sterylizacji była wyłącznie przynależność etniczna ofiar. Jakiekolwiek względy medyczne, na jakie w późniejszych wyjaśnieniach powoływali się lekarze lub jakie były wskazywane w dokumentacji medycznej, służyły wyłączeni usprawiedliwianiu decyzji  podjętej według niemedycznych kryteriów.

W wielu przypadkach romskie kobiety nie wiedziały, że dokonano na nich tego typu zabiegu

O ile w europejskim społeczeństwie większościowym niemożliwość posiadania dzieci może pozostać często niezauważona, o tyle w społeczności romskiej – z o wiele wyższym wskaźnikiem dzietności – jest on stosunkowo łatwo dostrzegalny. Ponadto romskie kobiety pozbawione – choćby potencjalnej – możliwości reprodukcji stają się dla społeczności niepełne i są narażone na wykluczenie z niej, włączając w to opuszczenie ich przez mężów.

Dlatego też przymusowe ubezpłodnienie romskiej kobiety może nieść ze sobą o wiele większe konsekwencje i skutki niż w przypadku społeczeństwa większościowego. Niewątpliwie skutki psychologiczne są podobne. Ogólne skutki społeczne – także. Jednak biorąc pod uwagę osadzoną w romskiej tradycji szczególną rolę rodziny i jej fundamentalny dla praktyki społecznej romskiej wspólnoty charakter, nikogo nie powinno dziwić, że skala problemu staje się o wiele większa. Tym bardziej, jeśli weźmie się pod uwagę możliwość (realną) wykluczenia kobiety z mniejszościowej społeczności. Trzeba bowiem pamiętać, że dla Romów główną siłą i wsparciem jest właśnie własna etniczna grupa. Poza nią Romowie stają się bezradni. Z kulturowego punktu widzenia – przestają istnieć.

Ten aspekt całego problemu i konkretnych przypadków jest prawie zawsze uwzględniany w wyrokach dotyczących przymusowej sterylizacji Romni ogłaszanych w ramach działalności Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Najczęściej Trybunał powołuje się przy tym na artykułu 3 (zakaz nieludzkiego lub poniżającego traktowania) oraz artykułu 8 (prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego) Europejskiej konwencji praw człowieka.

Według raportu „Coercive and Cruel” spośród 10 państw europejskich, które w XX lub XXI wieku stosowały przymusową sterylizację, jedynie połowa przyjęła świadomą odpowiedzialność za te działania i wdrożyła specjalne środki (aby zrekompensować, aby wesprzeć) dla ofiar. Nie ma wśród nich ani Czech, ani Słowacji, czyli państw, w których sterylizacja dotyczyła romskich kobiet.

W tym samym raporcie – koncentrującym się na sytuacji czeskich Romni, jednak dającym także szerszą perspektywę problemu – najważniejsza jest część opracowana na podstawie indywidualnych wywiadów z ofiarami sterylizacji. Są w niej omówione konkretne sytuacje prowadzące do sterylizacji, przedstawiona jest cała gama fałszywych wyjaśnień jakie przedstawiali pracownicy służb medycznych (łącznie z tym, że sterylizacja ma charakter tymczasowy). Tam też – na podstawie konkretnych przypadków – omówiono sytuację wysterylizowanych romskich kobiet w rodzinie i w romskiej społeczności.

Trudno jest w tym przypadku streszczać, czy też nawet omawiać poszczególne historie kobiet. Warto natomiast z tymi relacjami się zapoznać. I to pamiętając, że miejsce i czas, to demokratyczne, cywilizowane  państwo Europy Środkowej na przełomie XX i XXI wieku.