Ceija Stojka

Urodzona w 1933 roku w austriackim Kraubath an der Mur w Styrii w rodzinie wędrujących Lovarów. Miała pięcioro rodzeństwa. Ceija Stojka prawdopodobnie nigdy nie zaczęłaby malować, gdyby życie nie podsunęło jej tematu. Niestety tematem tym okazały się jej przeżycia z trzech obozów koncentracyjnych. Przetrwała jednak koszmar obozowy i ponad 40 lat po wojnie rozpoczęła pracę twórczą. Przerwała ją dopiero jej śmierć w 2013 roku.

Jej rodzina prowadziła wędrowny tryb życia handlując końmi, jednak tuż przed wybucham II wojny światowej podjęli próbę osiedlenia się na obrzeżach Wiednia. To jednak, za sprawą pokrętnej i antyromskiej polityki Prawicowej Partii Socjalistycznej Austrii zatrzymano jej ojca i wysłania go do obozu w Dachau, a następnie Schloss Hartheim, gdzie wkrótce zmarł. W 1943 roku malarka wraz z rodziną została wywieziona do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, następnie trafiła do Ravensbrück, a w późniejszym czasie do Bergen-Belsen, w którym wraz z matką doczekała końca wojny. Obozy przeżyło także większość jej rodzeństwa.

Po powrocie do Austrii Ceija Stojka powróciła do romskiej wędrówki i handlu końmi. Ostatecznie jednak osiadła na stałe w Wiedniu, zajmując się domokrążczym handlem. Jak wielu austriackich Romów starała się nie zwraca na siebie uwagi, tym bardziej że po wojnie nastroje wobec Romów (szczególnie poza dużymi miastami) nie uległy pozytywnej zmianie. Istotne jest to, że Romowie zostali uznani w Austrii za ofiary II wojny światowej (Holokaustu) dopiero w 1961 roku. W innych państwach uczyniono to jeszcze później (Niemcy – 1982 roku, Francja – 2016 rok).

Podobnie jak większość Romów malarka przez długi czas po wojnie nie mówiła o swoich obozowych przeżycia, chcąc zapomnieć, a nawet wyprzeć z pamięci całe okrucieństwo Samudaripen. Jednak w połowie lat 80. XX wieku poznała Karin Berger, która pomogła jej opublikować w 1988 roku wspomnienia „Wir leben im Verborgenen. Erinnerungen einer Rom-Zigeunerin”.

Od tego czasu Ceija Stojka zaczęła tworzyć. Z początku była to poezja, wkrótce potem zaczęła rysować i malować. Jej twórczość leżała u podstaw powstania „Austriackiego Stowarzyszenia Romów”, a zgodnie z opiniami teoretyków i historyków sztuki stałą się najważniejszą postacią romskiej sztuki i kultury w Europie. Była też jednym z największych bojowniczek z wygodną i częstą amnezją historyczną, któr jest jedną z przyczyn tego, że nie wiadomo jak wielu Romów zostało zamordowanych podczas II wojny światowej.
 

Swoją twórczością ożywiła wspomnienia dopiero kilkadziesiąt lat po śmiertelnej traumie. Dzięki temu sama doszła do swojej sztuki i to na własnych, unikalnych warunkach. Malowała różnymi farbami, używają pędzli, palców, wykałaczek. Jej sztuka nie jest określana jako prymitywistyczna, ale ludowa. Część prac jest bardzo kolorowych i żywych, nawet jeśli przedstawiają rzeczywistość obozową. To jakby forma marzeń i ucieczki przed światem dorosłych, który jest niezrozumiały i bezwzględnie okrutny. W jakimś stopniu oze to przywoływać polski komiks/książkę „Mietek na wojnie”. Jednak część prac jest tylko wykonana jedynie czernią na bieli. Kreski są ostrzejsze. Bardziej drapieżne. To w nich kryje się prawdziwa trauma, przed którą nie było żadnej ucieczki. Nawet do świata marzeń.

Poza pierwszą książką z  1988 roku, opublikowała jeszcze dwa tomy wspomnień – „Travelers on This World” z 1992 roku oraz „Träume ich, dass ich lebe?: Befreit aus Bergen-Belsen” z 2005 roku. Nagrała także płytę z piosenkami Lovarów „Diklem Suno”. Karin Berger nakręciła dwa filmy o Ceija Stojka: „Ceija Stojka”  z 1999 roku oraz „Unter den Brettern hellgrünes Gras” z 2005 roku.

Poświęcono jej wiele opracowań. Między innymi  artykuł „“And we carrythem within us.” Ceija Stojka and the memory of the Gypsy genocide” w „Ethnologie française” z 2018 roku, artykuł „Stolen Childhood: Austrian Romany Ceija Stojka and her Past” w „Holocaust Studies” z 2005 roku, czy choćby pracę zbiorową „Ceija Stojka: Even Death Is Afraid of Auschwitz”. Na YouTube znajduje się wiele wywiadów z nią i wspomnień o niej.

W Wiedniu jeden z placów nosi jej imię.

Jej prace były wystawiane na całym świecie. Największa jak dotąd prezentacja jej dzieł została otwarta w listopadzie 2019 roku w Hiszpanii w madryckim Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, gromadząc 140 obrazów i rysunków, a także fotografie, filmy, książki i inne materiały dokumentalne autorstwa i na temat artystki.

Źródła:

https://www.ceijastojka.org
https://sienkiewiczkarol.org/2018/05/11/ceija-stojka/ 
https://www.romarchive.eu/en/literature/work-ceija-stojka/
https://www.artsy.net/article/artsy-editorial-artist-survived-three-concentration-camps-captured-trauma-art 
http://www.goodmorningparis.fr/non-classe/exhibition-ceija-stojka-in-paris-so-beautiful-and-striking/
https://www.museoreinasofia.es/prensa/nota-de-prensa/ceija-stojka 
https://www.im7ten.com/namensgebende-frauen-am-neubau/
https://www.nytimes.com/2020/01/27/arts/design/ceija-stojka-auschwitz-paintings.html 
https://www.theguardian.com/artanddesign/2019/dec/02/ceija-stojka-holocaust-survivor-art-goes-on-display
https://awarewomenartists.com/magazine/in-search-of-ceija-stojka-roma-artist-and-survivor-of-the-camps/ 
https://www.hmd.org.uk/resource/ceija-stojka-chaya-stoyka/
https://www.bbc.com/news/world-europe-21250218 
http://www.theromanielders.org/elders/2/4/
https://www.zeit.de/2020/05/ceija-stojka-kuenstlerin-romni-nationalsozialismus-konzentrationslager