Rom też obywatel

Działalność, stanowisko i osoba pełniąca funkcję Rzecznika Praw Obywatelskich w Polsce końca drugiej dekady XXI wieku, ma szczególne znaczenie dla zachowania wartości demokratycznego państwa. Zakres jego aktywności jest bardzo szeroki i wykracza znacznie poza reagowanie na skargi (zgodnie z art. 80 Konstytucji RP – wnioski o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej) kierowane bezpośrednio do niego przez obywateli. To wiąże się z określeniem ogólnego celu i zakresu zadań przypisanych do tego stanowiska (zgodnie z art. 208 Konstytucji RP – stania na straży wolności i praw człowieka i obywatela)

Każdego roku (na podstawie art. 212 Konstytucji RP) informuje Sejm i Senat o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela. Corocznie dokumenty takie przekazywane są do Parlamentu RP i rozpatrywane w połowie roku. W poszczególnych latach przyjmują one różne nazwy, które jednak zawsze pokrywają znaczeniowe pole obowiązku wynikającego ze wskazanego artykułu Konstytucji RP: „Informacja o działalności Rzecznika Praw Obywatelskich w 2015 roku”, z uwagami o stanie przestrzegania wolności i prawczłowieka i obywatela (druk sejmowy nr 580); Informacja o stanie przestrzegania wolności i praw człowieka i obywatela w 2017 r. oraz o działalności Rzecznika Praw Obywatelskich (druk sejmowy nr 2602). Dokumenty te mają po kilkaset stron (najnowszy – z 2018 roku za 2017 rok prawie tysiąc) i dotyczą wielu różnorodnych obszarów i konkretnych kwestii i wydarzeń.

RPO ma prawo wypowiadać się oficjalnie w każdej ze spraw, która mieści się – w szeroko rozumianym zakresie dookreślonym przez zapis sformułowany w art. 208 Konstytucji RP. Dlatego też, analogicznych jednak bardziej szczegółowych i konkretnie ukierunkowanych dokumentów związanych z zakresem jego działalności corocznie jest publikowane o wiele więcej. Często są to wyciągi lub skróty tematyczne z corocznych sprawozdań, jednak powstają także dokumenty całkowicie odrębne.

W sposób oczywisty, Romowie pozostają w zakresie zainteresowania RPO w takim wymiarze, w jakim ich sprawy wiążą się z zakresem tematycznym jego konstytucyjnej działalności. Należy przy tym pamiętać, że Rzecznik Praw Obywatelskich nie jest wyłącznie rzecznikiem mniejszości (narodowych lub etnicznych) i nie może (choćby z przyczyn organizacyjnych) wypowiadać się i ingerować w ramach kompetencji własnych w każdą sprawę i sytuację, które – ze względu na jej zakres – mogłyby jego reakcję wywoływać.

W ciągu ostatnich kilku lat RPO zaangażował się między innymi w: problemy mieszkaniowe (eksmisje Romów w Limanowej i plany przesiedlenia ich do innej gminy); zwalczanie dyskryminacji (Konferencja „Walka z antysemityzmem i antycyganizmem w Polsce – monitoring, interwencja, edukacja”); obywatelskie prawo Romów do swobodnego poruszania się (specjalne oświadczenie rzecznika praw obywatelskich dr AdamaBodnara z okazji Międzynarodowego Dnia Romów); Dzień Pamięci o Zagładzie Romów (obchodzony 2 sierpnia w Muzeum Auschwitz-Birkenau); sprawę sądową dotyczącą mowy nienawiści wobec Romów (konkretnie chodziło o wypowiedzi zamieszczane w internecie).

Najnowsze działania Rzecznika Praw Obywatelskich (z początku 2019 roku) związane z Romami, to sprawozdanie dla Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych (Informacja Rzecznika Praw Obywatelskich na temat skarg i wniosków dotyczących mniejszości narodowych i etnicznych, które wpłynęły do Biura RPO w latach 2016 – 2018) oraz list skierowany do Prokuratora Generalnego Zbigniewa Ziobro (30 przykładów spraw "mowy nienawiści", w których działania prokuratury budzą wątpliwości).

W pierwszym z tych dokumentów Rzecznika Praw Obywatelskich koncentruje się na swoim obowiązku dotyczącym ochrony praw mniejszości, przeciwdziałania dyskryminacji oraz zachowaniom o podłożu rasistowskim czy ksenofobicznym, zwłaszcza, gdy zachowania takie wypełniają znamiona przestępstw motywowanych uprzedzeniami na tle pochodzenia narodowego, etnicznego czy wyznawanej religii. W związku z takim zakresem spraw, w ramach Biura RPO działa Zespół ds. Równego Traktowania oraz wydzielony w nim Wydział Praw Migrantów i Mniejszości Narodowych. W latach, których dotyczyła Informacja (2016-2018) w biurze RPO podjęto 60 spraw związanych z naruszenia praw przysługujących mniejszościom narodowym i etnicznym, z wyłączeniem tych, które obejmowały akty przemocy i mowę nienawiści. Tych bowiem było 250 i obejmowały przesłanki dyskryminacyjne nie związane wyłącznie z przynależnością do mniejszości etnicznej lub narodowej.

Wśród przykładów działań podejmowanych przez Rzecznika Praw Obywatelskich na rzecz ochrony praw mniejszości narodowych i etnicznych na pierwszym miejscu znalazły się trzy konkretne romskie sprawy. Pierwszą z nich jest opisywana już wcześniej sytuacja socjalno-bytowa Romów zamieszkująca w Maszkowicach. Jest to chyba najsłynniejsza romska osada w Polsce, o której informacje docierają poprzez media nawet do niezainteresowanych temat Romów w Polsce przedstawicieli polskiego społeczeństwa. Kontekst zazwyczaj jest negatywny, bez względu na to, czy dotyczy kwestii bezrobocia,  uprzykrzania życia nie-Romom, czy problemów z budynkami w jakich mieszkają maszkowiccy Romowie. Podjęty przez RPO problem wiązał się z realizacją w Maszkowicach działań w ramach Programu na rzecz integracji społeczności romskiej w Polsce na lata 2014-2020, który miał poprawić sytuację mieszkaniową Romów poprzez poprawę jakości budynków (zrealizowano docieplenia i wzmocnienia konstrukcji) i zakup mieszkań i domów poza gminą (to nie zostało zrealizowane). Największe problem wiążą się natomiast z samowolą budowlaną. W 2017 roku Powiatowy Inspektor Nadzoru Budowlanego w Nowym Sączu nakazał rozbiórkę 34 (a następnie 40) tego typu budynków. Nie doszło do tego z powodu konieczności finansowania tych działań przez Wójta gminy Łącko. Dzięki temu niezlikwidowano (niespełniających co prawda norm) budynków, w których zamieszkują Romowie. Kolejna sprawa także już była opisywana i wiązała się także z Programem na rzecz integracji społeczności romskiej, jednak tym razem w kontekście nieprawidłowego wykorzystania takich środków przez władze miejskie i próbą przesiedlania Romów do nieruchomości znajdujących się poza obszarem ich zarządzania i władzy. Z jednej strony było to pozbywanie się problemu i podrzucanie go innym miejscowościom, z drugiej jednak rozśrodkowywanie Romów i wyrywanie ich z wyłącznie romskiego środowiska może czasem przynosić pozytywne skutki. Nie taka jednak była w tym przypadku motywacja władz miejskich. Trzecia kwestia dotyczyła problemu, który w Polsce został zasadniczo niemalże rozwiązany, a jego skala w porównaniu z państwami leżącymi na południe od Polski (aż po Bałkany) jest wręcz znikoma. Jednak w tym przypadku należy dążyć do tego, aby takie sytuacje nie pojawiały się w ogóle. Chodzi tu bowiem o Nadreprezentacja dzieci romskich w szkolnictwie specjalnym. Problem jest wielowątkowy i dotyczy kilku szczegółowych zagadnień. Celem nadrzędnym państwa w tym zakresie jest zapewnienie dzieciom romskim wolnego od dyskryminacji dostępu do edukacji oraz stworzenie im szansy równego startu w nauce. RPO oparł się w tym przypadku na sprawozdaniu Polski z realizacji postanowień Konwencji z dnia 19 sierpnia 1994 r. o prawach dziecka, gdzie kwestia ta została dokładnie opisana. Według danych pochodzących z Ministerstwa Edukacji Narodowej, na 2300 wszystkich dzieci romskich uczących się w szkołach i przebywających w przedszkolach tylko (a może jednak aż) 10% jest kierowana do tego typu placówek. Odsetek niewielki, ale jednak w tym przypadku należałoby bardzo starannie i w przemyślany sposób podejść do tego problemu, aby jednak na pewno do tego typu szkolnictwa nie trafiały romskie dzieci, które po prostu nie znają dobrze języka polskiego, lub które wymagają standardowego, choć szczególnie uważanego wysiłku edukacyjnego ze względu na brak nawyku uczenia się wynikający z doświadczeń domowych. W tym przypadku interwencja RPO spowodowała, że MEN zapewnił o wprowadzeniu nowych instrumentów diagnozy psychologiczno-pedagogicznej i nowych standardach jej prowadzeni. Miało to doprowadzić do większej uwagi przy tego typu diagnozach i uwzględniania kompetencji kulturowych i językowych, co powinno wpłynąć na całkowite wyeliminowanie przypadków, w których o potrzebie kształcenia specjalnego rozstrzyga wyłącznie brak wystarczającej znajomości języka polskiego.

Drugi przywoływany dokument ma zupełnie inny charakter i zgodnie z nieformalnym tytułem dotyczy 30 przypadków mowy nienawiści, w których działania sądów wzbudziły pewne wątpliwości RPO. Tym razem notatka dotycząca Romów jest jedna (i krótka – opis sprawy został dołączone do listu RPO za sprawą Stowarzyszenia przeciw Antysemityzmowi i Ksenofobii Otwarta Rzeczpospolita). Chodziło tu o utwór muzyczny Popka pod tytułem „Król Cyganów” z albumu „Król Albanii”, w którym artysta znieważa Romów i utrwala istniejące (fałszywe) stereotypy dotyczące tego, że każdy Rom jest przestępcą i złodziejem. W tym przypadku w 2016 roku Prokuratura odmówiła wszczęcia dochodzenia motywując to brakiem znamion przestępstwa, ze względu na konstytucyjną wolność słowa. Jest to ewidentny przykład braku wrażliwości etnicznej i usankcjonowanej codziennej dyskryminacji grupy etnicznej. Można jedynie zastanawiać się w jaki sposób zostałaby potraktowana analogiczna sytuacja gdyby tekst piosenki dotyczył przedstawicieli dominującej w Polsce etnicznej grupy społecznej lub wyznania religijnego.

Działalność Rzecznika Praw Obywatelskich obejmuje szerokie spektrum spraw. RPO jest wspierany zarówno przez swoje Biuro, jak i organizacje pozarządowe, koncentrując się na wszystkich sprawach, które naruszają zasady ludzkiego wymiaru polskiej demokracji. Wśród nich zdarzają się  także sprawy dotyczące Romów. Często jego interwencje przynoszą pozytywne skutki. Wiele spośród tych spraw bywa trudnych do rozwikłania, jednak uwaga RPO skupia automatycznie uwagę społeczeństwa (lub przynajmniej jego części) na tego typu problemach, które wpływają na ogólne poczucie sprawiedliwości wśród mieszkańców Polski. Interesującym materiałem dotyczącym 2018 roku będzie z pewnością najnowsze sprawozdanie z jego działalności, które powinno zostać przekazane do Sejmu (i Senatu) w ciągu najbliższych miesięcy.