Burgenlandscy Romowie i Sinti w Polsce

Tereny Polski były podczas II wojny światowej miejscem lokalizacji głównych niemieckich obozów zagłady. To do nich przywożono ludzi ze znacznego obszaru Europy. Także w Polsce, w Łodzi na Bałutach, znajdowało się getto żydowskie, do którego był dołączony obóz dla dzieci i młodzieży oraz niewielki obóz cygański. Trafili do niego przede wszystkim Romowie z Austrii, a konkretnie z Burgenlandu, regionu na pograniczu Austrii i Węgier. Trzeba przy tym pamiętać, że większość Romów była rozstrzeliwana przez Niemców tam, gdzie zostali złapani. Dlatego też niewielu Romów trafiało do obozów zagłady. Wyjątkiem było Auschwitz-Birkenau.

 

Cygański obóz zaczęto zapełniać 5 listopada 1941 roku. Był on oddzielony od łódzkiego getta dodatkowymi podwójnymi zasiekami i fosą. Warunki jakie w nim panowały były o wiele gorsze niż te, jakich doświadczała ludność żydowska. Na niewielkim kwartale ulic zgromadzono ponad pięć tysięcy osób, a ponad połowę z tego stanowiły dzieci. Już w styczniu 1942 roku ci spośród Romów i Sinti, którzy przetrwali mrozy i epidemie chorób (ponad cztery tysiące osób) zostali w ciągu tygodnia wywiezieni do ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem, gdzie zostali zamordowani w samochodach-komorach gazowych.

Cygańskie getto w Łodzi zostało upamiętnione kamieniem z płytą pamiątkową, stojącym przed dawną kuźnią. Co roku 11 stycznia odbywają się tam uroczystości przywołujące pamięć zamordowanych ofiar. Biorą w nich udział także przedstawiciele Ambasady Austrii w Polsce.

W Chełmnie nad Nerem od sześciu lat organizowany jest Marsz Pamięci. Obejmuje on swoim duchowym zasięgiem zarówno zamordowanych tam Romów i Sinti, jak i Żydów. Liczba ofiar tego miejsca zagłądy, to według różnych szacunkowych wyliczeń od 152 do 350 tysięcy osób. Także w tych obchodach pamięci biorą udział pracownicy Ambasady Austrii, w tym Ambasador Austrii w Polsce.

W 2016 roku w lesie na terenie obozu zagłady odsłonięto pomnik z tablicą upamiętniającą pomordowanych austriackich Romów i Sinti. Jej odsłonięcia dokonał prezes Polskiego Związku Romów, Roman Chojnacki, wraz z przewodniczącym Związku Kulturowego austriackich Romów, Christianem Klipplem. Patronat nad tą uroczystością objął między innymi Prezydent Republiki Austrii, a brał w niej udział Ambasador Austrii w Polsce – Dr. Thomas M. Buchsbaum.

W 2018 roku Marsz Pamięci był okazją do prezentacji książki znanego romologa – Andrzeja Sochaja: „Zagłada Romów i Sinti w byłym pierwszym niemieckim nazistowskim obozie zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem w czasie II wojny światowej (1941-1945)”.

Publikacja została wydana przez Związek Romów Polskich z siedzibą w Szczecinku w ramach działalności Instytutu Pamięci i Dziedzictwa Romów oraz Ofiar Holokaustu.

Część merytoryczna książki zawiera informacje o genezie obozu, eksterminacji ludności, zagładzie Sinti i Romów, usuwaniu śladów zbrodni i dalszych losach załogi obozu. Jednak w przypadku tej publikacji nie mniej ważne są fragmenty mówiące o upamiętnianiu ofiar, Marszu Pamięci, a także relacje ocalałych. W całości jest to wydawnictwo, które w pełni opisuje wszystkie elementy, szeroko wiążące się – zgodnie z jej tytułem – z zagładą Romów i Sinti w Chełmnie nad Nerem.

Warto zauważyć znaczną rolę dyplomatycznych przedstawicieli Austrii w upamiętnianiu pomordowanych Romów. Ich bardzo oficjalna i publiczna działalność, to nie jedyne, co zostało zrealizowane w związku z burgenlandskimi Romami i Sinti w Polsce. W 2016 roku została zorganizowana w Krakowie konferencja „Beyond the Roma Holocaust: From Resistance to Mobilisation”. W jej efekcie została wydana publikacja naukowa o takim samym tytule. Wydawnictwo to wymaga odrębnego i dokładnego omówienia.

W kontekście tej publikacji  26 kwietnia tego roku w Warszawie odbyło się spotkanie „Sytuacja Romów i Sinti w Polsce, Austrii i Europie – Dyskusja”, podczas którego dyskutanci – przyjmując za punkt wyjście historyczne bolesne doświadczenia Romów i jednocześnie perspektywę młodych pokoleń – starali się zastanowić nad przyszłością Romów w Europie i politycznym zaangażowaniem Romów i Sinti.

Uzupełnieniem tego wydarzenia była rozmowa na ten sam temat, przeprowadzona 21 kwietnia w radiu TOK FM z dr Joanną Talewicz-Kwiatkowską.

Austria, której wiele osób do tej pory nie może wybaczyć, że była ojczyzną Hitlera (a także i Haider), wykazuje się być może nie zadziwiającą, ale jednak znaczną odpowiedzialnością za drugowojennoświatową przeszłość. Ponadto państwo to w XXI wieku znajduje własne odważne rozwiązania wielu kwestii związanych z mniejszościami. Aktywna dyplomacja publiczna – tak jak w przypadku czczenia pamięci o zamordowanych Romach i Sinti wywiezionych z Burgenlandu – kształtuje wizerunek Austrii współwinnej Holokaustowi, świadomej własnej historii, nie uciekającej przed odpowiedzialnością i współcześnie jak najdalszej od retoryki, która prowadziła do tych zbrodni.